Rys historyczny
Pierwsze ślady bytności człowieka w tym rejonie pochodzą sprzed 10 tysięcy lat. Ich pozostałości w postaci narzędzi krzemiennych odkryto m.in. w okolicy Trzciana. W przeszłości niektóre miejscowości dzisiejszej gminy należały do różnych jednostek administracyjnych i różnych władztw terytorialnych. W połowie X wieku władcy państwa Polan zakończyli proces jednoczenia Ziem Wielkopolski, Kujaw i Mazowsza oraz Ziemi Chełmińskiej. W wyniku podziału Polski testamentem Bolesława Krzywoustego, Ziemia Chełmińska weszła w skład dzielnicy mazowieckiej. W celu obrony ziem przed najazdem pruskim w 1226 roku Konrad Mazowiecki sprowadził na ten teren Krzyżaków i nadał zakonowi Ziemię Chełmińską.
Początki historii istnienia poszczególnych miejscowości Gminy Ryńsk nierozerwalnie związane są z historią całego historycznego regionu, jakim jest Ziemia Chełmińska. Do czasu sprowadzenia przez Konrada Mazowieckiego Zakonu Krzyżackiego teren ten wchodził w skład państwa Polskiego formowanego przez pierwszych Piastów. To właśnie w tych czasach następowało zasiedlenie tutejszych ziem i powstawało wiele dzisiejszych miejscowości (Cymbark – 1222, Czystochleb – 1409, Jarantowice – 1251, Jaworze – 1340, Katarzynki – 1265, Małe Radowiska – 1414, Myśliwiec – 1251, Nielub – 1411, Orzechowo – 1289, Orzechówko – 1409, Pływaczewo – 1414, Przydwórz – 1391, Ryńsk – 1341, Sitno – 1411, Trzciano – 1278, Trzcianek – 1405, Wałycz – 1312, Węgorzyn – 1278, Wronie – 1404, Zieleń – 1338) z reguły nadane biskupom chełmińskim lub krzyżackim komturom. Po 1466 roku obszar ponownie wrócił do Królestwa Polskiego już jako Prusy Królewskie. Utworzone województwo chełmińskie objęło wówczas krzyżackie okręgi administracyjne oraz posiadłości biskupa chełmińskiego. W 1640 roku utworzono miejscowość Stanisławki.
Mapa Prus Królewskich Friedricha Schroettera z XVIII wieku, z miejscowościami wchodzącymi w skład dzisiejszej Gminy Ryńsk
Kolejna faza rozwoju miejscowości przypadła na II połowę XVI wieku i początek wieku XVII. Wokół miasta Wąbrzeźna rozciągały się wówczas dobra biskupa chełmińskiego, stanowiące tzw. klucz wąbrzeski. Kolejne wojny i klęski żywiołowe charakteryzujące XVI i XVII wiek były dla Ziemi Wąbrzeskiej okresem regresu. Znaczne zniszczenia i spustoszenia wsi, w tym ogromne straty ludności i dobytku wywołały najazdy szwedzkie nazywane w historii polski potopem szwedzkim. Od 1773 roku Ziemia Chełmińska znalazła się pod zaborem pruskim, a władze dokonały wówczas konfiskaty dóbr kościelnych i szlacheckich. Ponadto sprowadzono licznych osadników z Niemiec, co spowodowało utworzenie kolejnych miejscowości na terenie gminy (Frydrychowo – 1792, Ludowice – 1766, Łabędź – 1751, Michałki – XVIII w., Makswałd – XVIII w., Młynik – 1757, Plebanka – 1759, Sicinek – 1719, Sosnówka – XVIII w., Wałyczyk XVIII w.).
W latach 1807–1815 Ziemię Chełmińską włączono do Księstwa Warszawskiego, po czym tereny te ponownie wróciły one do Prus. Około 1830 roku nastąpiło uwłaszczenie chłopów. Majątki szlacheckie przeobraziły się w przedsiębiorstwa rolne oparte na pracy najemnej, chłopstwo, zaś zyskało szansę na tworzenie silnych ekonomicznie gospodarstw. W 1887 roku utworzono powiat wąbrzeski, który po pierwszej wojnie światowej wszedł w skład nowo utworzonego województwa pomorskiego. W tym czasie powstały kolejne miejscowości: Jarantowiczki, Prochy oraz Zaradowiska. W XIX wieku rozpoczęła się budowa nowoczesnej sieci szkolnej. W co drugiej miejscowości funkcjonowała szkoła, jednak rząd pruski forsował tam „walką o kulturę", której elementem było konsekwentna eliminacja języka polskiego z życia publicznego. Sieć pruskich szkół przetrwała aż do lat siedemdziesiątych XX wieku.
W latach 1939-1945 województwo włączono do Rzeszy Niemieckiej. Polityka władz hitlerowskich zmierzała do szybkiej germanizacji Pomorza. Służyło jej szereg obostrzonych przepisów i dyskryminujących zarządzeń, które miały przyspieszać proces likwidacji Polaków. W następstwie powyższego nasiliły się aresztowania i drastyczne egzekucje Polaków, które pochłonęły znaczną liczbę ludności. Na terenie gminy w miejscowości Nielub dniu 17 października 1939 roku dokonano mordu na ośmiu Polakach, członków Polskiego Związku Zachodniego. W dniu 12 maja 1963 roku odsłonięto pomnik ofiar tej zbrodni.
Po II wojnie światowej ponownie utworzono województwo pomorskie z powiatem wąbrzeskim. W 1975 roku zlikwidowano powiaty, by ponownie w 1999 roku je przywrócić. Z pewnością jednym z ważniejszych momentów w historii Gminy była data 20 grudnia 1985 roku, kiedy to na sesji Wojewódzkiej Rady Narodowej w Toruniu podjęto uchwałę o połączeniu miasta i gminy wiejskiej Wąbrzeźno w jedną jednostkę samorządową. Taki stan rzeczy utrzymał się do wyborów, które odbyły się 27 maja 1990 roku. Wówczas Gmina Wąbrzeźno stała się na powrót samodzielną jednostką terytorialną z siedzibą w mieście Wąbrzeźno. Następnym ważnym momentem w dziejach gminy było wprowadzenie reformy administracyjnej w 1999 roku, po której kształt gminy został niezmienny aż do dnia dzisiejszego. W wyniku działań władz gminy przy poparciu mieszkańców od 1 stycznia 2017 roku gmina zmieniła nazwę na Gmina Ryńsk, której siedziba pozostała w mieście Wąbrzeźno.
Mikołaj z Ryńska
Gmina Ryńsk jest częścią historycznej Ziemi Chełmińskiej, której bogate dzieje zapisały się w tradycji narodowej patriotyczną działalnością Towarzystwa Jaszczurczego i Mikołaja z Ryńska. Mikołaj był jedną z najbardziej znanych postaci pośród rycerstwa chełmińskiego doby Grunwaldu. Do niego należał między innymi gród nad Jeziorem Ryńskim, którego powstanie datowane jest na początek XIV wieku oraz wieś Ryńsk. Pod koniec XIV wieku wraz z bratem Janem był współwłaścicielem Ryńska. W tamtych czasach Ziemia Chełmińska należała do Zakonu Krzyżackiego. W 1397 roku Mikołaj oraz Hanus wraz z Fryderykiem i Mikołajem z Kitnowa założyli opozycyjne względem Zakonu bractwo rycerskie zwane Towarzystwem Jaszczurczym. Za jego symbol przyjęto jaszczurkę. Celem bractwa była obrona przed bezprawiem Zakonu Krzyżackiego. Sekretnie Towarzystwo dążyło do przyłączenia ziemi chełmińskiej do Polski. W 1398 roku wielki mistrz Konrad von Jungingen zezwolił na posiadanie przez bractwo własnej wikarii przy kościele farnym w Radzyniu Chełmińskim. W roku 1402 Mikołaj z Ryńska uczestniczył w wyprawie krzyżackiej na Żmudź, w 1404 roku na Gotlandię, a w 1409 roku na ziemię dobrzyńską. W państwie krzyżackim pełnił rolę chorążego rycerstwa ziemi chełmińskiej. Podczas konfliktu polsko-krzyżackiego, którego kulminacyjnym punktem była bitwa pod Grunwaldem, Mikołaj występował po stronie Zakonu. W trakcie bitwy pod Grunwaldem (1410 rok) przeszedł wraz z rycerstwem na stronę polską. Przyczyniło się to do przyspieszenia klęski wojsk Zakonu. To wydarzenie zostało uznane przez Zakon, jako zdrada stanu. W 1411 roku został podpisany przez Polskę i państwo krzyżackie w Toruniu traktat pokojowy. Traktat zapewniał wszystkim podejrzanym o niewierność wobec Zakonu amnestię. Wielki mistrz Henryk von Plauen znalazł jednak sposób, aby ukarać Mikołaja z Ryńska. W maju 1411 roku Mikołaj został uwięziony podstępnie przez wójta lipienieckiego Henryka Holta i następnie przekazany do Grudziądza. Po czterech dniach, bez żadnego procesu, został stracony przez ścięcie głowy. W 1414 roku został obalony wielki mistrz Henryk von Plauen, pozostali członkowie Towarzystwa Jaszczurczego mogli bezpiecznie powrócić na Ziemię Chełmińską.
Herb Mikołaja z Ryńska
Pamiątkowy monolit upamiętniający rocznicę śmierci Mikołaja z Ryńska
