Zabytki

Status zabytków nieruchomych na terenie Gminy Ryńsk stanowią obiekty wpisane do rejestru konserwatorskiego. Należą do nich:

1. Drewniany kościółek w Jarantowicach

Dawny kościół ewangelicki (obecnie katolicki) w Jarantowicach pochodzi z 1785 roku i do roku 1945 pełnił rolę zboru ewangelicko-augsburskiego. Po drugiej wojnie światowej obiekt wykorzystywano do magazynowania płodów rolnych, a później jako salę gimnastyczną dla miejscowej szkoły podstawowej. 6 marca 1956 roku świątynię wpisano do rejestru zabytków. W 1989 roku kościół przekazany został parafii wąbrzeskiej p.w. Szymona i Judy Tadeusza, jako kościół filialny p.w. Ojca Maksymiliana Kolbe i funkcjonuje tak po dziś dzień. W roku 2006 kościółek w Jarantowicach został gruntownie odrestaurowany i dalej zachwyca swoją osobliwością. W roku 2007 przedsięwzięcie zostało uhonorowane pierwszą nagrodą w ogólnopolskim konkursie „Modernizacja roku 2006”. Jest to jeden z nielicznych drewnianych kościółków w Polsce krytych strzechą.

2. Kościół parafialny w Zieleniu

Kościół gotycki p.w. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Zieleniu wzniesiony został z cegły i kamienia polnego w pierwszej połowie XIV wieku. Wnętrze kościoła zdobi polichromia gotycka z drugiej połowy XIV wieku. Na poddaszu, na ścianach szczytowych nawy zachowana jest dwubarwna wić roślinna z ok. 1380 roku, natomiast na szczycie wschodnim znajdują się figury: św. Magdaleny, św. Krzysztofa z tergo samego okresu oraz ukrzyżowanie z ok. 1420 roku. Barokowy ołtarz główny kościoła, odnowiony w 1877 roku pochodzi z połowy XVII wieku. W centralnej części ołtarza widnieje obraz św. Piotra i Pawła z 1877 roku. W ołtarzach bocznych znajdują się XVIII-wieczne obrazy ludowe malowane na desce: św. Barbary i Świętej Rodziny. Kościół zdobią również XVIII-wieczne rzeźby św. Michała Archanioła, św. Antoniego, św. Franciszka i Chrystusa Zmartwychwstałego. Osobliwością kościoła jest granitowa kropielnica z przełomu XIII i XIV wieku. Chrzcielnica i ambona pochodzą z XVIII wieku. Cenną sztukę złotniczą reprezentuje kielich mszalny z 1736 roku ufundowany przez Andrzeja Pelkowskiego z Pływaczewa. Na uwagę zasługują także inne cenne elementy wyposażenia kościoła: cynowy krzyż ołtarzowy z XVIII wieku, XVIII-wieczne lichtarze cynowe, monstrancja, pacyfikał, wieczna lampka oraz świeczniki i pająki z XIX wieku. Do dziś zachował się także dzwon kościelny odlany w 1766 roku przez Mikołaja Petersilge z Torunia. Obiekt wpisany do rejestru zabytków 20 maja 1930 roku wraz z urządzeniem wnętrza.

3. Kościół parafialny w Orzechowie

Parafię w Orzechowie utworzono w 1274 roku. Kościół p.w. św. Marii Magdaleny został wzniesiony w XIV wieku w stylu gotyckim. W czasie wojen szwedzkich został częściowo zniszczony, a następnie odbudowany przez Radę Miejską Torunia w 1685 roku. W XVII wieku posiadał drewnianą wieżę. Jednonawowy gotycki korpus świątyni murowany jest z kamienia polnego i cegły. Na terenie przykościelnym stoi drewniana XIX wieczna dzwonnica z dzwonem odlanym w 1781 roku Wystrój wnętrza pochodzi głównie z XVI, XVII i XVIII wieku. Jest tu barokowy ołtarz boczny św. Rocha z XVI wieczną rzeźbą Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus, ambona, obraz przedstawiający Ukrzyżowanie z XVII wieku oraz rzeźba św. Marii Magdaleny z XVI wieku i średniowieczna granitowa kropielnica. Organy kościelne o zewnętrznej neogotyckiej oprawie zbudowane zostały w 1898 roku. Cennymi zabytkami sztuki złotniczej są również kielichy mszalne z 1647 i 1687 roku, renesansowa monstrancja z 1630 roku i krzyż ołtarzowy z 1877 roku. Do rejestru zabytków obiekt wpisano w dniu 13 lipca 1936 roku.

4. Kościół parafialny w Ryńsku

Gotycko-renesansowy kościół parafialny w Ryńsku p.w. Świętego Wawrzyńca, murowany z kamienia polnego, wzniesiony został w pierwszej połowie XIV wieku. Korpus kościoła założony na planie kwadratu przebudowany został w 1608 roku ze środków fundacji Fabiana Plemięckiego. Dobudowana wówczas ozdobna wieża nadała świątyni charakter gotycko-renesansowy. W 1648 roku kosztem Jana Działyńskiego, ówczesnego wojewody chełmińskiego, kościół ponownie odnowiono. W świątyni przeważa XVIII wieczny wystrój wnętrza. Są to: renesansowa ambona, ławy z wczesnorenesansową dekoracją snycerską, barokowy prawy ołtarz boczny wykonany z czarnego marmuru w 1645 roku, wczesnobarokowy ołtarz główny z połowy XVII wieku z późniejszymi XVIII-wiecznymi rzeźbami św. Stanisława i św. Wojciecha oraz obrazem – „Męczeństwo św. Wawrzyńca” z przełomu XVI i XVII wieku. Na uwagę zasługuje także kamienna barokowa chrzcielnica z połowy XVII wieku, barokowa rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego oraz granitowa średniowieczna kropielnica i XIX-wieczne organy. Ze sztuki złotniczej najcenniejszymi są: renesansowa monstrancja wieżyczkowa i kielich z XVII wieku oraz relikwiarz z 1749 roku i gotycki XV wieczny dzwon. Do rejestru zabytków obiekt wpisano w dniu 13 lipca 1936 roku.

5. Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa

Kościół ewangelicki (obecnie katolicki) w Ryńsku p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa wzniesiony został na początku XX wieku dla masowo osiedlających się na tych terenach osadników niemieckich. Ma formy neogotyckie, z fasady wyrasta wieża zwieńczona stromym dachem i wysoką sygnaturką. Przęsła naw bocznych przykryte są poprzecznymi dachami, zaś neogotycki korpus wymurowany został z cegły na kamiennym cokole. Dwuspadowy dach nad korpusem wraz z prezbiterium kryty jest dachówką. Kościół posiada XIX wieczne wyposażenie wnętrza oraz XIX wieczne organy w neogotyckiej oprawie zewnętrznej. Kościół został wpisany do rejestru zabytków w dniu 24 maja 2013 roku.

6. Młyn w Ryńsku (pierwotnie Gorzelnia):

Budynek pierwotnie pełniący funkcję gorzelni położony w zachodniej części wsi, zbudowany został w 1876 roku, prawdopodobnie przez hrabiego Józefa Mielżyńskiego. Czasów gorzelni nikt już nie pamięta. Ostatnim właścicielem młyna była założona w 1993 roku spółka, a sam młyn działał do 2004 roku. Hala gorzelni pobudowana została na planie prostokąta połączona prostokątnym łącznikiem z zachodnim ośmiobocznym skrzydłem. Po południowo-zachodniej stronie budynku znajduje się komin. Budynek murowany z cegły, nietynkowany. Wnętrze z podziałami związanymi z adaptacją gorzelni na młyn. W tylnym trakcie zachowana pierwotna wysokość hali z kolumnami żeliwnymi. W ośmiobocznym skrzydle pełniącym funkcję magazynu spirytusu obecnie znajdują się mieszkania. Z dawnego wyposażenia zachował się gniotownik sprzed 1938 roku firmy Gebruder Buhler Ozwil Schwetz. Do rejestru zabytków został wpisany w dniu 9 listopada 2007 roku.

7. Skansen w Stanisławkach

Skansen powstał w drewnianej chacie zwanej „Pod okienicami”, która pochodzi z połowy XIX wieku, dzięki staraniom właścicielki Ireny Szymion. Chata położona jest w obrębie zwartej zabudowy wsi w okolicach budynku byłej szkoły i dawnego cmentarza ewangelickiego. W punkt muzealny została przekształcona w 1994 roku. Jest to budynek drewniany z dwusapadowym dachem pokrytym trzciną zbudowany w stylu olenderskim. Układ pomieszczeń pozostał w formie niezmienionej, a w większej części zachowała się oryginalna stolarka okienna. Obiekt wpisano do rejestru zabytków 17 lipca 1995 roku.

8. Pałac w Wałyczu

Zespół pałacowo-parkowy w Wałyczu złożony jest z dworu murowanego pochodzącego z II połowy XIX wieku, rozbudowanego na początku XX wieku i odnowionego w latach 80-tych XX wieku. Rezydencję tworzy pięć symetrycznych segmentów. Centralną, piętrową część wieńczą parawany z balustradą. Od 1921 roku właścicielem posiadłości w Wałyczu był hrabia Aleksander Dąmbski. Pałac otoczony jest parkiem krajobrazowym z połowy XIX wieku, z okazałym ponad 100 letnim drzewostanem i niewielkim stawem. W południowo-wschodniej części pałacu znajdują się zabudowania gospodarcze: budynek gospodarczy, gorzelnia, kuźnia i obora. Na północ od zespołu usytuowane są dwa czworaki z XIX wieku. W 1987 roku pałac poddano gruntownym pracom modernizacyjnym. Obiekt wpisany został do rejestru zabytków w dniu 18 stycznia 1985 roku i stanowi własność prywatną.

9. Dworek myśliwski we Wroniu

Dworek myśliwski we Wroniu wybudowany na przełomie XIX i XX wieku otoczony jest terenem parkowym z zabytkowym różnogatunkowym drzewostanem. Niewielki piętrowy budynek z narożnym tarasem podwieszonym na kolumnach przypomina letniskową willę. Na parterze znajduje się sala z malowanym kasetonowym stropem. Pierwotne przeznaczenie pałacu przypominają płaskorzeźby w holu ze scenami łowieckimi oraz centralny plafon z głową dzika i bogato zdobione drewniane schody. Dwór ukryty jest w parku i otoczony zarastającymi stawami. Opodal pałacu znajduje się dziedziniec z XIX wiecznymi zabudowaniami gospodarczymi - oborą i spichlerzem, które wpisane są do rejestrów osobnym wpisem z dnia 16 czerwca 1987 roku. W okresie międzywojennym właścicielem majątku we Wroniu był hrabia Alvensleben. Po drugiej wojnie światowej w pałacyku funkcjonowała szkoła rolnicza. Obecnie pałac znajduje się w posiadaniu prywatnym, a do rejestru zabytków został wpisany w dniu 27 września 1980 roku.

10. Spichlerz we Wroniu (pierwotnie Kościół)

Zabytkowy kościółek gotycki we Wroniu (obecnie spichlerz), zbudowany został z kamienia polnego i cegły w I połowie XIV wieku. Kościół odnowiono na początku XVII w. Zniszczony i opuszczony po wojnach szwedzkich został później zamieniony na spichlerz. Korpus kościoła posiada prostokątny kształt. Od zachodniej strony istnieją ślady dawnej wieży kościelnej, od północnej zaś – zakrystii. Otwory okienne i wejściowe zostały przemurowane. Współcześnie dobudowano do zabytku betonowe schodki, jednak obecnie jest on zamknięty i prawdopodobnie zupełnie nieużytkowany. Obiekt wpisano do rejestru zabytków 16 czerwca 1987 roku.

11. Kurhany w Małych Radowiskach

Dwa kurhany pochodzą najprawdopodobniej z epoki kultury łużyckiej. Według pierwotnych ustaleń w tym miejscu znajdować się miały relikty wczesnośredniowiecznego grodziska. Późniejsze prace archeologiczne prowadzone w 1974 roku, zweryfikowały błędne określenie funkcji obiektów. W rzeczywistości w Małych Radowiskach znajdują się kurhany, czyli pozostałości obiektów grobowych. Obiekt wpisany do rejestru zabytków 15 września 1965 roku, a wpisem uzupełniającym odnośnie przeznaczenia obiektu z dnia 10 września 2003 roku.

12. Dwa grodziska w Ryńsku

Relikty dwóch grodzisk: wczesnośredniowiecznego, datowanego na drugą połowę XI wieku oraz młodszego, wykorzystywanego na przełomie XIV i XV wieku. Z okresu wczesnośredniowiecznego zachował się od strony zachodniej półowalny fragment dawnego grodziska, o powierzchni trzykrotnie mniejszej niż w stanie pierwotnym. Grodzisko położone jest na północnym wyniesieniu nad jeziorem Szańce. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków 27 września 1965 roku.

Charakterystycznym elementem dziedzictwa historycznego Gminy Ryńsk są zespoły dworskie. Część pałaców i dworów wymaga odbudowy bądź renowacji. Do lepiej zachowanych należą obiekty w miejscowościach: Małe Radowiska, Nielub, Ryńsk, Wałycz i Wronie. Towarzyszą im parki z różnogatunkowym drzewostanem.

13. Zespół dworsko-parkowy w Ryńsku

Zespół dworsko-parkowy w Ryńsku należał w XVII wieku do rodziny Działyńskich. Dwór rozbudowano na przełomie XVIII i XIX wieku. Główny budynek pałacowy murowany z cegły i otynkowany posiada neorenesansową facjatę. Po drugiej wojnie światowej pałac został przebudowany i zatracił swój dotychczasowy styl. Aktualnie w pałacu mieści się szkoła podstawowa. Obok pałacu istnieją dwie klasycystyczne parterowe oficyny wybudowane około 1800 roku. Wokół rozciąga się park krajobrazowy z historycznym cisem i tablicą pamiątkową poświęconą Mikołajowi z Ryńska, założycielowi Towarzystwa Jaszczurczego.

14. Zespół dworsko–parkowy w Małych Radowiskach

Zespół dworsko–parkowy złożony jest z pałacu murowanego wzniesionego około 1875 roku. Pałac otacza niewielki park typu krajobrazowego oraz dziedziniec z zabudowaniami gospodarczymi: spichlerzem murowanym z XIX wieku, chlewnią ze stajnią murowaną z XIX wieku i późniejszą murowaną oborą z czasów drugiej wojny światowej. Przy drodze w kierunku Wałyczyka usytuowane są trzy dwojaki murowane z 1912 roku.

15. Zespół dworsko – parkowy w Nielubiu

Zespół dworsko – parkowy w Nielubiu złożony jest z dworu murowanego, z przełomu XIX i XX wieku, parku z różnogatunkowym drzewostanem i stawu. W zachodniej części dziedzińca dworskiego mieszczą się zabudowania gospodarcze z II połowy XIX wieku: gorzelnia murowana, kuźnia, obora, owczarnia i stolarnia. Od strony północnej, wzdłuż szosy, teren majątku otacza ceglany mur z tego samego okresu co zabudowania. Po przeciwnej stronie zespołu dworskiego usytuowane są pozostałości zabudowań folwarcznych – trzy czworaki i jeden dwojak. Od roku 1920 właścicielką zespołu dworskiego w Nielubiu była Eliza Mattcher. Posiadłość była dobrze zarządzana. W 1923 roku w majątku o powierzchni 1050 ha pracowało 75 pracowników stałych i 40 najemnych.

16. Dwór murowany w Węgorzynie

Dworek w Węgorzynie pochodzi z II poł. XIX wieku i otoczony jest parkiem z różnogatunkowym drzewostanem oraz stawem i rowami. W zachodniej części parku mieści się poewangelicki cmentarz z XIX wieku. Z dawnych zabudowań folwarcznych zachowały się: owczarnia murowana z końca XIX wieku, przebudowana na budynek mieszkalny oraz dwa murowane dwojaki z XIX wieku. Obecnie część pomieszczeń pałacowych zajmuje świetlica wiejska.

Głównym ośrodkiem życia społeczno-gospodarczego wsi były niegdyś zespoły dworskie. Wspólnym potrzebom mieszkańców służyły jednak nie tylko zabudowania dworskie, ale także inne otaczające je obiekty: gorzelnie, kuźnie, młyny i wiatraki. Współcześnie są one coraz częściej przeznaczane na skanseny.

17. Gorzelnia w Nielubiu

Obiekt wchodzący w skład zespołu dworsko-pałacowego, pobudowany w drugiej połowie XIX wieku, pierwotnie pełnił funkcje młyna. W Gminie Ryńsk, najdłużej zachował swoje funkcjonowanie jako gorzelnia, działając do 2017 roku. Obecnie w prywatnych rękach obiekt figuruje jako nieczynny.

18. Gorzelnia w Wałyczu

Obiekt wchodzący w skład zespołu dworsko pałacowego, pobudowany w XIX wieku. Obiekt na przełomie XX i XXI wieku zakończył funkcjonowanie. Obecnie stanowi własność Skarbu Państwa.

Na terenie gminy Wąbrzeźno znajduje się szereg cmentarzy ewangelickich nieczynnych po 1945 roku. Znajdują się one w miejscowościach: Czystochleb, Jarantowice, Jaworze, Ludowice, Łabędź, Małe Radowiska, Michałki, Myśliwiec, Orzechowo, Orzechówko, Pływaczewo, Ryńsk, Stanisławki, Wałycz, Węgorzyn, Zaradowiska i Zieleń. Większość nekropoli znajduje się w stanie zaawansowanej degradacji. Najstarsze dwie: XVIII-wieczne nekropolie ewangelickie istnieją się w Jarantowicach, na jednej z nich zidentyfikowano ponad dziewięćdziesiąt nagrobków, w wielu przypadkach z czytelnymi inskrypcjami. Osobliwością wśród byłych ewangelickich cmentarzy jest nekropolia rodowa w Nielubiu, należąca do właścicieli miejscowego majątku, rodziny von Vogel. Cmentarz liczy jedynie cztery krypty, najstarsza pochodzi z 1875 roku i kryje szczątki Karla von Vogel.

Dziedzictwo historyczne jest jednym z głównych walorów ukazujących bogactwo oraz piękno gminy Ryńsk. Duchowe i materialne elementy tego dziedzictwa kształtowały się przez całe stulecia, a czas i burzliwe dzieje spowodowały, że wiele tych wartości zniknęło. Te zaś, które pozostały należy dostrzec i ocalić. Świadomość historyczna i różnorodności lokalnego dziedzictwa są dziś podstawą umacniania poczucia tożsamości mieszkańców, a także powodem do zadowolenia i dumy z miejsca, w którym mieszkamy i żyjemy.

Opracowanie tekstu: dr. Zenon Wilczyński, Łukasz Gapiński
Zdjęcia: Marek Motylski, Marcin Zdziebłowski